مشخصات کلی
نام: خانه تاریخی زند
قدمت: دوره قاجار
آدرس: خیابان انقلاب، محله «چهار مردان» در کوچه «گذرقلعه» نمایش بر روی نقشه

در استان قم خانه‌های تاریخی زیادی وجود دارد که تعدادی از آنها تا حرم حضرت معصومه(س) فاصله چندانی ندارد که از جمله آنها خانه حاج قلی خان، خانه ملا صدرا، خانه حایری، خانه یزدان پناه، خانه آیت الله بروجردی، خانه شاکری(حاج عسگر خان) و خانه سید حاجی روحانی است که همه آنها دارای قدمت چندین ساله هستند.
خانه های زند از خانه‌های تاریخی است که در مرکز بافت قدیمی شهر قم معروف به محله «چهار مردان» در کوچه «گذرقلعه» قرار دارند.
با توجه به فرم و مصالح به کار رفته ساختمان متعلق به اواخر قاجار یعنی حدود ۱۳۰ سال پیش است و ورودی بنا شامل سر در کوتاه با نمای روکار آجری و بندکشی است که در قسمت پیشانی، اشکال هندسی و تزیینات نازک کاری دارد و از طریق دالانی در جبهه جنوبی به حیاط مرکزی ( میانسرا) ارتباط می‌یابد.
عمارت حاج علی خان زند شامل سه بخش است، شاه نشین تابستانی با بادگیر منفرد که به زیرزمین راه دارد و در جبهه شرقی واقع است و قسمت دوم شاه نشین زمستانی که فضای بیشتری را در بر می‌گیرد و در جبهه شمال واقع شده و بخش سوم، مخصوص خدمه است که در جبهه غربی جای دارد.
این بنا دارای ستون‌های سنگی با سرستون تزیینی در ایوان شمالی و شرقی و آجر کاری در درهای چوبی است. نقوش در های چوبی، بادگیر منفرد، سرستون ها، پایه ستون ها و نیز لب چینی بام و بادگیر از جمله عناصر تزیینی خانه حاج علیخان زند محسوب می شود. کل مساحت بنا 400 متر مربع است که 320 آن زیربنای مفید است.
خانه حاج قلی خان در قسمت غربی خانه حاج علیخان زند واقع شده است. این خانه تاریخی قبلاً بخشی از اداره میراث فرهنگی قم بوده ولی در حال حاضر محل احداث موزه قم شده است. بنای این عمارت از اواخر دوره قاجار به جای مانده اما اتاق ها و فضا های جنوبی که قدیمی ترین بخش بنا است، قدمتی بیش از 120 سال دارند. دو بادگیر و ستون های سنگی ایوان های شمالی و شرقی و پنج در های چوب گردو از خصوصیات بارز بنا به شمار می رود.
براساس تصمیم سازمان میراث فرهنگی استان قم این دو خانه زیبا و تاریخی در حال تغییر کاربری جهت استفاده به عنوان موزه تاریخی شهر قم است.
خانه زند درسال ۱۳۷۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در اختیار میراث فرهنگی استان قم قرار گرفت و در سال ۱۳۸۰ مرمت اساسی شد.
قطعاً خالی از لطف نیست که سری به این خانه تاریخی بزنیم و با زمان اندکی به دوران گذشته بازگردیم و تاریخ را مرور کنیم، چراکه مرور تاریخ زیبای ایران در هر خطه‌ای که باشد دلنشین است و جانی تازه به آدمی می‌بخشد.